Historie

In de twaalfde eeuw ontstonden in beperkte mate schuttersgilden die in grote mate voortvloeiden uit broederschappen. Ze bestonden uit een groep mannen die tot taak hadden om met goedkeuring van hun heer een leefgemeenschap in de ruimste zin van het woord te beschutten. Dit gebeurde met de, voor die tijd, beste wapens die men voorhanden had. In deze periode bleken dat voornamelijk kruisbogen te zijn. Ondanks rechten hadden die schuttersgilden zeker ook plichten. Zo waren ze strikte gehoorzaamheid verschuldigd aan het wettig gezag.

In de veertiende eeuw werd Vlaanderen bezet en fors uitgebuit door de Franse koning. Dit leidde uiteindelijk tot een opstand met als hoogtepunt de Gulden Sporenslag in 1302 te Kortrijk, waar de boeren en ambachtslieden het Franse ridderleger hebben verslagen. Dit nieuws ging rond en in diverse noordelijke steden werden bestuurders door burgers uit hun functie gezet. Hertog Jan II wist uiteindelijk de orde te herstellen. Er ontstond behoefte aan een door en door betrouwbaar korps dat de bestuurders in tijden van onrust ter zijde kon staan. De bevolking had inmiddels ook behoefte aan een gedisciplineerde burgerwacht om hen voor gevaren op straat en velden te kunnen beschutten. Dit waren belangrijke redenen voor het in deze periode veelvuldig ontstaan van de schuttersgilden. Het is vaak niet duidelijk welke groep mensen het initiatief nam voor het oprichten van zo'n schuttersgroep. De stad? Het kerkelijk gezag? Gildenbroeders? Een reeds eerder bestaande broederschap? Voor gilden en schutterijen ligt de oorsprong verschillend en is dit vaak zelfs niet te achterhalen. Overigens is het ook zo dat deze schuttersgroepen voornamelijk in steden ontstonden, omdat zij gesteund werden door het lokale gezag. Het is wel zo dat hierdoor in een later stadium de omliggende dorpen zich ook van een dergelijke beschutting gingen voorzien, al was het niet zo geordend als in een stad.

In de vijftiende eeuw kwamen de schuttersgilden tot volle wasdom met een groot uiterlijk vertoon. De ware reden schuilt echter in de onderlinge mens-mens verhoudingen in relatie tot het geloofsleven. Tijdens het bewind van Philips de Goede werd de macht gecentraliseerd, waardoor de zelfstandige positie van de steden verzwakte. Philips had niet zo'n behoefte aan de schutterijen. Ze mochten bestaan maar in beperkte omvang, net groot genoeg om de stadsdiensten te vervullen. Kruisboogschutters werden bovendien door de ingebruikname van vuurwapens minder belangrijk.

Na de vijftiende eeuw kwam de ontwikkeling van schuttersgilden tot stilstand, of ging achteruit of verdween zelfs. Door ruzie ontstonden afsplitsingen, wat resulteerde tot de oprichting van nieuwe schutterijen. Deze ruzies vloeiden voort uit gebrek aan gemeenschappelijke vriendschapsbanden en te weinig kennis van cultuurhistorische waarden .

In de negentiende eeuw zien we een opleving van schutterijen als gevolg van een wet in 1827, die bepaalde dat rustende schutterijen moesten worden heropgericht. Overigens werd rond 1815 reeds aanzet gegeven tot het oprichten van schutterijen in steden door het regerend gezag om de stad te beschermen in tijden van oorlog en gevaar. In 1901 werd er een wet uitgevaardigd dat er een landweer tot stand moest komen. De opheffing van de dienstdoende schutterijen was hiermee een feit. Het is niet duidelijk aan te tonen dat het gebruik van uniformen, dat begin van de twintigste eeuw toenam, en het militair vertoon gerelateerd is aan deze schutterijen. Er zijn geen duidelijke onderlinge banden te vinden tussen de rustende en dienstdoende schutterijen. Bij de rustende schutterijen waren de uniformen niet verplicht, maar kennelijk hebben ze een en ander toch vrijwillig overgenomen. Ook nu zien we weer dat voornamelijk de steden zo'n schutterij oprichtten. De omliggende dorpen zagen dit ontstaan. Zij zagen het nut er wel van in en begonnen ook, zij het in een latere periode, met het oprichten van schutterijen. In een dorp gebeurde dit meer uit gemeenschapszin dan uit een vanuit het gemeentebestuur ontwikkelde organisatie. Financiën speelden dan ook een grote rol (in een later tijdperk) voor het ontstaan van schutterijen dan ook een grotere rol dan in de steden. dan in de steden. In de late negentiende en begin twintigste eeuw beginnen de schutterijen zich te verenigen in schuttersbonden.

Vaak wordt gedacht dat schuttersgilden gelijk met de parochiekerken zijn ontstaan om die te beschermen. Zoals we in voorgaand verhaal konden lezen is dit lang niet altijd het geval geweest. Vaak is die binding met de kerk juist later ontstaan. Daar waar de kerk de schuttersgilden niet gebruikte, moest deze niet veel van ze hebben en beschouwde ze als ketters. Dat kwam met name omdat hun schuttersfeesten op de zondag plaatsvonden, wat zeker in die tijd hoog werd opgenomen. De gereformeerden probeerden ook voet aan de grond te krijgen in Limburg als gevolg van de overheersing van de heren van Brabant. Zij leverden gereformeerde bestuurders die de gereformeerde kerk meenamen. Deze kerk probeerde leden te werven onder de "ketterse" schutterijen door deze een functie in de kerk aan te bieden. Zo kwam het dat de katholieke kerk, waar dat althans nog niet het geval was, de schutters plots aan zich ging binden door ze in de processie het allerheiligste te laten "bewaken", het allerheiligste is een monstrans met een hostie erin, die vereerd wordt door de gelovigen. Mede hierdoor is er een binding met de kerk ontstaan en is deze sindsdien niet meer uit het schutterwezen verdwenen. Nog steeds heeft de schutterij een functie binnen het kerkelijke al wordt dat per schutterij of dorp anders ingevuld. Hoe een schutterij zich presenteert verschilt ook sterk per dorp.